Wieś Chełmce leży w Kujawach Zachodnich, w powiecie inowrocławskim, w gminie Kruszwica. Miejscowość jest siedzibą parafii rzymskokatolickiej pod wezwaniem św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Oddalona jest 12 km od Kruszwicy. Wieś położona jest na drodze wiodącej z Gniezna do Włocławka.
Krótkie zapiski kronikarskie, jak i nielicznie zachowane dokumenty administracyjne sprzed kilku wieków, pozwalają z dużym prawdopodobieństwem wysunąć tezę, że parafia w Chełmcach jest jedną z najstarszych na Kujawach. Pierwsza wzmianka o tej wspólnocie parafialnej pochodzi bowiem z 1257 roku. Źródła historyczne podają również, że już w XV wieku w Chełmcach stał kościół, który w ówczesnych dokumentach określany był mianem „wiekowego”. Ta „sędziwa” świątynia przetrwała wyjątkowo długo, gdyż jej rozbiórki dokonano dopiero w XIX wieku. Do czasu wybudowania nowego kościoła wierni korzystali z niewielkiej, prowizorycznej kaplicy, zbudowanej z materiałów pozostałych po rozbiórce drewnianej świątyni. Prace przy budowie murowanego kościoła rozpoczęto w czerwcu 1842 roku, a zakończono w grudniu 1843. Ze słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich (t. XV, cz. 1, s. 302) dowiemy się, że Paweł archidyakon kruszwicki między 1233 a 1257 rokiem, nadaje kościołowi kruszwickiemu wieś Chełmce daną jego ojcu przez ks. Bolesława (Ulanow. Dok. Kujaw. 175, 6; 191, 17; 215, 40). Na dok. z r. 1257 podpisał się: „Wenceslaus plebanus de Chelmiecz”. Istniał więc już wtedy kościół parafialny. Plebana wspomina też akt z r. 1295. (K.W.n. 732). W roku 1557 wieś kościelna Chełmce płaci od 40 1/2 łan., 3 zagr, 1 włócz., Chełmce małe od 10 łan., 1 zagr. Ze źródeł wynika więc, że Chełmce początkowo były własnością biskupstwa włocławskiego, a dokładnie część wsi zwana Chełmce wielkie. Druga część należała do kapituły, Chełmce małe. W systemie organizacji kościelnej w XII wieku Kruszwica była stolicą biskupstwa kujawskiego oraz aż do chwili obecnej jest stolicą dekanatu. Od XII wieku była stolicą archidiakonatu, w skład którego w XVI wieku wchodziły dekanaty: bydgoski (12 parafii), inowrocławski (24 parafie) i kruszwicki (12 parafii) należące do diecezji włocławskiej. Wojna ze Szwedami w 1655 roku poczyniła wielkie spustoszenie na całych Kujawach. Zarazy i epidemie po wojnie zdziesiątkowały ludność Kruszwicy i okolic. Chełmce należały wówczas do dekanatu radziejowskiego. Po I rozbiorze Polski w 1772 roku obszar parafii wraz z całymi Kujawami Zachodnimi znalazł się w zaborze pruskim. Parafia w Chełmcach dołączyła do dekanatu kruszwickiego, aż do zmian politycznych związanych z Kongresem Wiedeńskim w 1815 roku. Parafia w Chełmcach pod zaborem pruskim utraciła związek organizacyjny z biskupstwem włocławskim i w roku 1821 znalazła się w granicach archidiecezji gnieźnieńskiej.
Tak też pozostało do dziś. Okres pruskich rządów na ziemiach polskich to przede wszystkim walka z germańskim okupantem i procesem wynaradawiania. Zgodnie z pruską polityką „Kulturkampfu” na Kujawy przybyli osadnicy niemieccy. Wszystkie ważniejsze urzędy i placówki publiczne były obsadzone przez Niemców. W parafii pw. św. Katarzyny w Chełmcach żywe są wciąż tradycje pracy organicznej, która w minionych wiekach służyła kształtowaniu postaw patriotycznych i społecznych. Już w XVI wieku działała w Chełmcach szkoła parafialna, a pracujący w niej nauczyciel był wynagradzany z dochodów kościelnych. Również w okresie rozbiorów, kiedy parafia znalazła się w granicach zaboru pruskiego, tutejszy proboszcz, ks. Kasper Kaczmarek, inicjował różne formy pracy organicznej. Mimo stosowania przez zaborcę różnych form ucisku i walki z przejawami polskości, ks. Kaczmarek podejmował szereg śmiałych, a czasami wręcz ryzykownych inicjatyw, by jego wierni nie zatracili swojej narodowej tożsamości. Był nie tylko duszpasterzem, katechetą i wychowawcą, ale też jednym z założycieli Banku Spółdzielczego w Kruszwicy. Na Kujawach spłonęło wiele kościołów rzymskokatolickich. Pożar dotknął również drewniany kościół w Chełmcach. Według Cz. Sikory, na jego miejscu zbudowano nową świątynie, w 1843 roku.
Ze względu na położenie w pasie granicznym zaboru pruskiego i rosyjskiego miejscowa ludność brała czynny udział w akcjach przemycania broni, żywności oraz powstańców w okresie powstania styczniowego 1863 i wielkopolskiego 1918/1919. H. Łada (Z historii nadgoplańskich kółek rolniczych, Kruszwica 1982) wspomina, że w 1880 roku istniała wieś nad Jeziorem Gopłem w powiecie inowrocławskim, posiadająca 49 domów, 543 mieszkańców- 53 ewangelików, 475 katolików, 15 Żydów i 164 analfabetów. Kościół parafialny należący do dekanatu kruszwickiego. Poczta gościniec- 4 km, stacja kolejowa Inowrocław- 23 km. Wykopano tu srebrny naszyjnik, 12 brakteatów- monet z bardzo cienkiej blaszki opatrzonym stemplem odbitym tylko z jednej strony- połączonych łańcuszkiem z wizerunkiem jednego z biskupów gnieźnieńskich. W urzędach, w szkołach, kościołach i wielu innych miejscach publicznych obowiązywał zakaz używania języka polskiego. W obronie języka i wiary strajkowały szkoły i uczniowie. Do podobnych sprzeciwów wobec zaborców dochodziło w pobliskich Bachorcach, Pieckach, Woli Wapowskiej i Wróblach.Wraz z wybuchem I wojny światowej wzrosły nadzieje Polaków na odzyskanie niepodległości. Okoliczna ludność jako poddani Prus została wcielona do przymusowej służby wojskowej. Wielu parafian poległo w wyniku działań wojennych, ale także z głodu i strasznej powojennej biedy.
Wybuch powstania wielkopolskiego w dniu 27 grudnia 1918 roku zmobilizował do zbrojnych wystąpień wielu ochotników. Oddziały strzelińskich i kruszwickich powstańców rozbroiły niemieckie oddziały i w styczniu 1919 roku utworzyły Batalion Nadgoplański. W jego szeregach znalazło się wielu mieszkańców okolicznych wiosek, dając dowód patriotycznej postawy.Wśród poległych żołnierzy byli również mieszkańcy Chełmc, Jan Kujawa i Jan Gralak, obaj zginęli w 1919 roku, w wieku osiemnastu lat. Ich mogiła znajduje się na cmentarzu w Chełmcach. Grobem zajmują się dzieci z pobliskiej Szkoły Podstawowej im. Armii Krajowej. Po odzyskaniu niepodległości Kruszwica i okoliczne wioski znalazły się w obszarze administracyjnym powiatu strzelińskiego, a od 1931 roku powiatu mogileńskiego w województwie poznańskim.
W chwili obecnej gmina Kruszwica wraz z Chełmcami należy do powiatu inowrocławskiego w województwie kujawsko-pomorskim. W okresie międzywojennym w budynku dzisiejszej plebanii działała Szkoła Gospodarstwa Wiejskiego. W tej małej placówce edukacyjno-wychowawczej młodzi ludzie uczyli się gotowania, szycia i nowoczesnego prowadzenia gospodarstwa rolnego. W 1938 r. do Chełmc przybył ks. Antoni Ludwiczak, założyciel Towarzystwa Czytelni Ludowych. Jego rozległe działania (był m.in. posłem na Sejm RP, organizował biblioteki na Warmii i Mazurach, był założycielem pierwszego Uniwersytetu Ludowego TCL-u w Dalkach) przerwał wybuch II wojny światowej. Dnia 2 listopada 1939 roku został aresztowany przez gestapo, a następnie był więziony w Inowrocławiu, Świeciu, Górnej Grupie i Gdańsku. Jego droga męki i cierpienia wiodła później przez obozy koncentracyjne w: Stutthofie, Sachsenahausen i Dachau. 17 czerwca 1942 r. został zamordowany w komorze gazowej w Hartheim koło Linzu. Następny proboszcz, Konrad Wilhelmi pochodził z Mogilna. Parafie w Chełmcach objął w 1945 roku, był również proboszczem w parafii p.w. Ścięcia św. Jana Chrzciciela od 1945 do 1947 roku. Zmarł w lutym 1980 roku. Jako duszpasterz w Chełmcach zajmował się odnową życia parafii po wojnie. Rozpoczął pisanie na nowo ksiąg zgonów i ślubów, poprzednie zostały spalone. Prowadził również zapiski życia parafialnego. Do ciekawostek w czasie sprawowanie obowiązków proboszcza księdza Wlhelmiego, należy organizowanie uroczystych Mszy I komunijnych dla dzieci, po których wszystkie dzieci wraz z rodzinami, wspólnie świętowali na placu przykościelnym. W 1979 roku do parafii św. Katarzyny przybył ksiądz Bronisław Haniewicz, który po śmierci księdza Wilhelmiego w 1980 roku został proboszczem tejże parafii. Od trzydziestu lat funkcję proboszcza parafii p.w. św. Katarzyny w Chełmcach pełni ks. Bronisław Haniewicz. Jest to jego pierwsza samodzielna placówka duszpasterska. Przez trzydzieści lat stworzył pewne lokalne tradycje. Jedna z nich związana jest z okresem poprzedzającym bezpośrednio święta Bożego Narodzenia, kiedy odprawiana jest przez tydzień w parafialnym kościele nowenna, a na jej zakończenie wierni odpalają świece od światełka betlejemskiego i rozchodzą się do domów. Zapalone świece stawiają później w swoich oknach. Z kolei w okresie Świąt Wielkanocnych odbywa się w Chełmcach konkurs na palmę wielkanocną, a w nieodległym Tarnówku organizowane są corocznie plenery rzeźbiarskie, które zaczynają się i kończą uroczystą Mszą św. sprawowaną w kościele parafialnym.
Bardzo interesującą i niecodzienną inicjatywą są odbywające się każdego roku w uroczystość Wniebowzięcia NMP (15 sierpnia) „imieniny Marii”. W tym dniu wszystkie Marie z Chełmc i okolic zbierają się najpierw na uroczystej Mszy św., a następnie wspólnie organizują piknik. Zaangażowanie parafian i ich współpraca z miejscowym duszpasterzem potrzebna była też podczas remontów. W ostatnich latach dzięki wspólnemu wysiłkowi wyremontowano kościelną wieżę, organy oraz plebanię. Do dawnej świetności został także przywrócony wystrój ołtarza głównego. Dużym wysiłkiem finansowym były dla wiernych prace porządkowe cmentarza, a alejki wyłożono kostkę brukową. Odrestaurowano sześć witraży w nawie głównej. Także chodnik koło kościoła został położony z pomocą wiernych. Darem od dzieci pierwszo-komunijnych jest przepiękny ołtarz polowy, który stoi przy murze kościelnym, nieopodal parkingu. Z inicjatywy parafian, został również odnowiony Krzyż Misyjny, również umiejscowiony przy murze kościelnym. Z inicjatywy proboszcza Haniewicza powstało Parafialne Towarzystwo Wspierania Powołań Kapłańskich oraz Parafialne Koło Różańcowe Matek. Zwyczaj grzebania zmarłych przy kościele jest znany od pierwszych wieków chrześcijaństwa. W średniowieczu upowrzechniła się ta tradycja. Od XIV wieku papież Pius ograniczył jednak ten zwyczaj, zabraniając grzebania bez zgody władzy duchowej i kolatora. W 1917 roku Kodeks Prawa Kanonicznego jednoznacznie określił przepisy grzebania zmarłych na cmentarzach oraz zabronił grzebania w kościele poza określonymi wyjątkami. Takie przepisy utworzył nowy kodeks z roku 1983. Cmentarz parafialny w Chełmcach od początku jest związany z istnieniem kościoła. Do najstarszych grobów na cmentarzu parafialnym w Chełmcach należy grób rodziny Kozłowskich. Pochodzi on z pierwszej połowy XVI wieku. Oznaczony jest herbem, prawdopodobnie Jastrzębiec. Złoty krzyż, w złotej podkowie, w niebieskim polu. Z każdej strony herbu, wyryte są również skrzydła, lub płaszcz. Na górze, hełm rycerski z Jastrzębiem (pierwotnie mógł trzymać w szponach gałąź, jednak dziś nie widać już tego symbolu tak dokładnie). U podstawy dwa dzwony. Tarcza została odmalowana, jednak reszta herbu jest popielata. Grobowiec zdobi również wielki krzyż, zdobiony liśćmi winogron, liną, kotwicą i wieńcem, wszystko wyryte w kamieniu. Pod krzyżem znajduje się metalowa, pordzewiała tablica, na które wykuto napis „Grób Kozłowskich z Tarnówka”. Drugi napis, współczesny, znajduje się na kamieniu, pod herbem „Groby Kozłowskich”. Krzyż ma ubytek, w postaci połowy belki, wystaje w tym miejscu metalowy pręt. Do ciekawych mogił w Chełmcach należy również grób powstańców wielkopolskich. Na tablicy napisano „W walkach o wolność ojczyzny polegli” ś.p. Jan Kujawa 1901-1919, Jan Gralak 1901-1919 „Wieczny odpoczynek racz im dać Panie”, a na koniec oczywiście „Cześć ich pamięci!”. Niestety nie wiele wiemy o losach tych bohaterów, tak jak i o zamordowanym 1939 roku przez hitlerowców Ludwiku Kaczmarku, który również spoczywa w tej części cmentarza. Także historia Mariana Kubiaka stoi pod znakiem zapytania. Zastanawia napis na jego grobie „Zginął śmiercią bohaterską” w 1946 roku „w walce z bandytyzmem”. Kim był śp. Marian Kubiak? Obok grobu ks. Wlhelmiego, znajduje się grób jego matki Teresy, z Smorowskich, niestety napisy na grobie ukrył czas, więc nie wszystko da się odczytać. Prawdopodobna data urodzin to 1877 rok, nie potrafię odczytać daty śmierci, wydaje się, że widnieje tam data 1914, w każdym razie to bardzo stary grób. Ładnie zachował się grobowiec rodziny Karczewskich, gdzie spoczął między innymi ś.p. Wiktor Karczewski kapitan obser., który zginął w Pucku śmiercią lotnika. Szkoda że nie zachowała się mogiła Burzyńskiego, drugiego z lotników, urodzonego w Chełmcach. Na samym środku cmentarza stał Krzyż, który podczas prac remontowych, gdy robotnicy kładli kostkę brukową przesunięto ze ścieżki, delikatnie w prawą stronę.Natomiast w miejscu, gdzie niegdyś stał drewniany kościół, teraz stoi figura Matki Bożej, na murowanym piedestale. Odremontowano również drogę do kościoła ze środków gminy. Nowa droga brukowa zastąpiła żużlową. Droga ta nie należy do administracji kościelnej, ponieważ w czasach PRLu, ziemie te zostały kościołowi zabrane i upaństwowione. Wokół kościoła znajdują się cztery figurki gipsowe, kapliczki. Pierwsza przedstawia mnich z dzieckiem na rękach, prawdopodobnie św. Antoni z Padwy. W drugiej Matka Boska. Trzecia przedstawia kapłana w komży, ale figurka jest dość zniszczona i nie jestem w stanie rozpoznać tej postaci. Ostatnia kapliczka przedstawia kapłana z dzieckiem na rękach. Jeśli chodzi o sprzęt liturgiczny, to właśnie z Chełmc pochodzi zabytkowa monstrancja, która znajduje się w Muzeum Diecezjalnym w Gnieźnie. Ciekawostkom są szaty liturgiczne, wśród których znajdują się zabytkowe ornaty, przed soborowe, a także zakupiony niedawno ornat z wizerunkiem patronki kościoła św. Katarzyny. Część wyposażenia w kościele, pochodzi z XIX i XX wieku. Kapliczki, krzyże i figurki są nieodłącznym elementem krajobrazu wiejskiej parafii. Spotkać je można przy szkole, figura przedstawiająca Jezusa Chrystusa, a także na polu państwa Grosmanów figurka Matki Boskiej. Obok gospodarstwa państwa Kempskich, drewniany krzyż. W drewnianej świątyni znajdowały się trzy ołtarze. W głównym ołtarzu był obraz Matki Boskiej z dzieciątkiem, a na zasłonie widniało wyobrażenie św. Katarzyny patronki kościoła. Ołtarze boczne umieszczono w nawie głównej. Świątynia została rozebrana na początku XIX wieku. Ksiądz Benon Pawlikowski razem z parafianami wystawił niewielką kaplicę, która służyła w celu kultu religijnego, aż do zbudowania nowego kościoła z cegły. Prace budowlane rozpoczęto 16 czerwca 1842 roku, a ukończono w grudniu następnego roku. Początkowo w kościele znajdował się tylko jeden ołtarz z obrazem Pana Jezusa. Pierwszym proboszczem parafii w Chełmcach został Wacław w 1257 roku, a od 1273 roku był nim Jan. Między 1325 a 1327 Lambert. Benon Pawlikowski pełnił służbę od 1816 do 1831. Od 1874 do 1888 była ona pozbawiona duszpasterza. Ksiądz Czesław Pałkowski przejął parafie od 1931 do 1938 roku, w tym też roku parafię przejął ksiądz Ludwiczak. Po wojnie do parafii przybył ksiądz Wilhelmi, który do 1976 roku pełnił funkcję proboszcza, a następnie jako rezydent mieszkał w parafii. W 1976 roku do parafii przybył ksiądz Haniewicz, który wypełniał obowiązki proboszcza, a od 1980 roku, po śmierci proboszcza Wilhelmiego został mianowany proboszczem. Historia parafii ma jeszcze wiele luk. Mam nadzieje, że wkrótce uda się zapełnić te puste karty historii.
Autor: Bartłomiej Grabowski z Nadgoplańskiego Towarzystwa Historycznego, z którym współpracuje Portal Kujawski.
Za pomoc w zebraniu materiałów dziękuje księdzu Bronisławowi Haniewiczowi.
Źródła: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich.H. Łada, Z historii nadgoplańskich kółek rolniczych, Kruszwica 1982.B. Dąbrowska, Zapał światła w mroku, budził życie polskie… Ks. Antoni Ludwiczak 1878-1942, Poznań 1988.Historia parafii i kościoła pod wezwaniem ścięcia św. Jana Chrzciciela w Piaskach, Piaski 2009.Kronika parafii w Chełmcach z lat 1945-1980 (APC).H. Łada, Organizatorzy życia społecznego miasta i gminy Kruszwica, Kruszwica 1980.Roczniki Archidiecezji Gnieźnieńskiej i Poznańskiej 1919-1936.K. Śmigieł, Walka władz hitlerowskich z katolickim kultem religijnym na terenie archidiecezji gnieźnieńskiej w latach 1939-1945, Lublin 1968.Katalog zabytków sztuki w Polsce, pod. Red. T. Chrzanowski, t. 11 województwo bydgoskie, z. 8 powiat inowrocławski, Warszawa 1974.
