Makiawelizm – to dzisiaj synonim bezwzględnego prowadzenia polityki, z wykorzystaniem niemoralnych metod, czyli można powiedzieć z Nicco Machiaviellego zrobiono symbol amoralności w polityce. W psychologii za makiawelizm uznaje się psychopatię pozbawioną uczuć wyższych. Propagatorzy takiej oceny Machiaviellego jakby celowo pomijali fakt, że filozof polityczny nawet jeżeli w uzasadnionych przypadkach przyzwalał czy łamanie danego słowa, ale tylko i wyłącznie, gdy wymaga tego racja stanu, jako wyższa konieczność. Z twórczości Machiaviellego dość stanowczo wypływa zatem pojęcie ,,racji stanu”, która nie była w okresie renesansu aż tak eksponowana.
Jeden z ojców państw narodowych
A jeżeli, jak to rzekłem, aby okazała się moc ducha Mojżesza, musiał być lud izraelski w egipskiej niewoli, i aby dały się poznać wielkość i geniusz Cyrusa, musieli Persowie doznawać ucisku od Medów, i aby zajaśniała znakomitość Tezeusza, musieli Ateńczycy żyć w rozproszeniu, tak teraz dla poznania mocy włoskiego ducha, musiała Italia popaść w obecne smutne położenie i cierpieć gorszą niż Żydzi niewolę, być bardziej ujarzmioną niż Persowie, bardziej rozbitą niż Ateńczycy, trzeba było, aby nie miała ni głowy, ni porządku, by ją bito,rabowano, szarpano, pustoszono, by doznała wszelkiego rodzaju zniszczenia – to fragment z dzieła Machiaviellego ,,Książe” , w którym w sposób wyrazisty widoczne jest główne przesłanie polityczne jego dzieła. Machiavielli wzywa w nim do zjednoczenia Wloch. Dzisiejsze Włochy w okresie życia Machiaviellego były podzielone na rywalizujące ze sobą księstwa, w rozgrywkach udział brały też przy pomocy swoich armii państwa ościenne jak Francja i Hiszpania. Machiavielli próbował zatem swoim dziełem zmobilizować Włochów do ,,uwolnienia Italii z rąk barbarzyńców, do ,, położenia kresu pustoszeniu i rabowaniu Lombardii”, kończąc dzieło cytatem włoskiego poety Francesco Petraci: ,,Nell’ Italici cor non e ancor morto.”, co możemy odczytać jak nasze ,,Jeszcze Polska nie zginęła”.
Do zjednoczenia Włoch doszło dopiero kilka wieków po śmierci Niccolo Machiaviellego, którego dzieła wyznaczały jednak pewien cel polityczny jakim miało być zjednoczenie kraju, który znajdował się w stanie rozbicia dzielnicowego, które się utrzymywało z uwagi na interesy feudałów . Machiavielli to zatem przede wszystkim osoba, chcąca odbudować silne Włochy, w jego publikacjach widoczna jest tęsknota za starożytnym Rzymem. Trochę przypomina mi Romana Dmowskiego, który również w innej co prawda rzeczywistości, dążył do zjednoczeni ziem polskich, widząc w tym szansę na powrót Polski do podmiotowości w polityce europejskiej.
Niccolo Machiavielli wprost jako patriota został przedstawiony w XX wieku przez Jana Mosdorfa, jednego z ważniejszych filozofów polskiego ruchu narodowego w książce ,,Wczoraj i Jutro” – Machiavelli, człowiek świadomy różnicy między dobrem i złem, patriota, dostępny wyższym uczuciom, nie waha się przedstawiać cezara Borgii jako wzoru politycznego.
Amoralny, czy aby na pewno
Każdy rozumie, że byłoby rzeczą dla księcia chwalebną dotrzymywać wiary i postępować w życiu szczerze, a nie podstępnie. Jednak doświadczenie naszych czasów uczy, że tacy książęta dokonali wielkich rzeczy, którzy mało przywiązywali wagi do dotrzymywania wiary, i którzy chytrze potrafili usidłać mózgi ludzkie, a w końcu wzięli przewagę nad tymi, którzy zaufali ich lojalności – to m.in. przez ten fragment we wspomnianym ,,Księciu” od nazwiska Niccolo Machiaviellego utarł się termin ,,makiawelizmu” – Trzeba to rozumieć, że książę, a szczególnie nowy, nie może przestrzegać tych wszystkich rzeczy, dla których uważa się ludzi za dobrych, bowiem dla utrzymania państwa musi częstokroć działać wbrew wierności, wbrew miłosierdziu, wbrew ludzkości, wbrew religii.
Zdaniem włoskiego badacza Federico Chaboda Machiavelli w swoich obserwacjach dokonał podziału sfery publicznej od prywatnej. O ile w prywatnej powinniśmy kierować się cnotą, o tyle w życiu publicznym najważniejsza powinna być racja stanu. Chabod zauważa, że Machiavelli w wyszedł założenia, że ludzie w większości w swojej naturze nie są dobrzy, stąd też ten rodzaj cnoty nie może mieć zastosowania w sprawach pańswowych. Z kolei Eugen Garin wskazywał, że w koncepcji Machiavellego to państwo, poprzez stanowione prawa, powinno cywilizować życie społeczne, w przypadku załamania się norm moralnych i społecznych.
W ,,Księciu” wielokrotnie Machiavelli zachęca do postępowania moralnego – Nienawistnym czyni księcia, jak już powiedziałem, przede wszystkim chciwość i porywanie się na mienie i niewiasty poddanych, tego więc powinien unikać, bo ogół ludzi żyje zadowolony, byle tylko nie nastawać na ich mienie i cześć – przestrzega przed chciwością Machiavelli, jednocześnie podkreślając znaczenie własności prywatnej w rozwoju państwowym.
Pragnieniem każdego księcia powinno być, aby rządy jego słynęły z ludzkości, nie zaś z okrucieństwa – czytamy w innym fragmencie ,,Księcia” – Do obowiązków księcia należy popieranie talentów oraz opieka nad wybitnymi ludźmi w każdym zawodzie.
Ostatni cytat jest dość istotny, bowiem Machiavelii wskazuje, że na władzy ciąży obowiązek działania na rzecz obywateli. W swoim opracowaniu Piotr Szymaniec i Paweł Fiktus wprost oceniają, że w ,,Księciu” Machiavielii dowodzi, że władcy opłaca się: konsekwencja w działaniu, dochowywanie przyjaźni, popieranie rzemiosł i handlu, zabezpieczenie prywatnej własności, niestosowanie bez potrzeby terroru” – poszukuje odmiennej od dotychczasowej podstawy nałożenia na władcę obowiązku działania na rzecz dobra podporządkowanych mu obywateli.
Podsumowanie
Czy z powyższych fragmentów ,,Księcia” wyłania się postać Niccolo Machiavellego jako ewidentnie negatywnej postaci, czy też widzimy patriotę włoskiego, który odważnie głosić swoją wizję zjednoczenia Włoch? Żeby wyrobić sobie zdanie warto zapoznać się z ,,Księciem”, Nie mniej jednak Machiavielli stał już synonim amoralności, czego przykładem jest zrobienie z makiawelizmu negatywnego pojęcia w psychologii.
Wpływ na to miały niekorzystne jemu publikację, które pojawiały się, bowiem autor ,,Księcia” na pewno dla wielu głosił sprawy niewygodne. Wskazywał chociażby na to, że najwyższą wartością w polityce powinna być ,,racja stanu”, czym uderzał w interesy monarchów, którzy skupiali się głównie na interesach swoich rodzin, a interes państw był dla nich znacznie mniej ważny. Dobitnie pokazuje to w książce ,,Wczoraj i jutro” wspomniany Jan Mosdorf, pisząc iż dla wielu monarchów polski tron to był tylko środek do osiągnięcia innego celu, pośrednio wskazując, że tak upadła Rzeczpospolita. Z drugiej strony to właśnie z myśli Machiavellego wynikał pęd do tworzenia się nowoczesnych państw narodowych, czego elementem było zjednoczenie Włoch, ale też przed stu laty powstanie niepodległej Polski.
Brutus i racja stanu Republiki
Na koniec wyrażę pogląd, iż Machiavelli jak Marek Juniusz Brutus zostali okrzyknięci powszechnie negatywnymi charakterami, w sposób nieuczciwy. Brutus uchodzi jako ten, który zdradził Cezara, nie mniej jednak spisek w którym brał był wymierzony przeciwko Cezarowi który jak tyran przejął władzę, depcząc wszelkie normy regulujące życiem Republiki, wręcz niszcząc ją. Brutus stanął w obronie Republiki. Jego udział w spisku był symboliczny, był bowiem potomkiem Lucjusza Brutusa, który wygonił z Rzymu tyrana Takwiniusza Pysznego, wprowadzając tym samym Republikę. Zatem spisek przeciwko Cezarowi można uznać za działanie w wyższej konieczności, racji stanu Republiki.
Jak już wspomniałem Niccolo Machiavelli interesował się starożytnym Rzymem, doszukując się w tamtym ustroju wzorców. Według niektórych badaczy Machiavelli przyczynił się znacząco w rozwój myśli republikańskiej.
