Polska „perła” na tronie węgierskim, czyli o Fenennie z Kujaw

Magazyn
23 marca 202023 marca 2020Autor admin
0

Mówiąc o księżniczce piastowskiej jako królowej Węgier, pierwsza na myśl niewątpliwie przychodzi córka Władysława Łokietka, Elżbieta, która została żoną Karola Roberta Andegaweńskiego. Dzieje się tak za sprawą ogromnej roli politycznej, jaką odegrała w czasach bezspornie dla Królestwa Polskiego trudnych. W ten sposób, już po śmierci Kazimierza Wielkiego, królem Polski został Ludwik Węgierski, a następnie jego córka Jadwiga Andegaweńska. Zanim jednak doszło do tego mariażu, dzięki Władysławowi Łokietkowi doszło do małżeństwa jego bratanicy Fenenny z ostatnim królem Węgier z dynastii Arpadów Andrzejem III. Kim była owa księżniczka z Kujaw, w jakich okolicznościach doszło do tego mariażu i jakie były tego skutki? Na te pytania postaram się odpowiedzieć w niniejszym artykule.

 

Wskazane jest, aby na samym początku pochylić się nad imieniem kujawskiej Piastówny. Fenenna jest to imię biblijne, po hebrajsku oznaczające „perłę”, dotąd niespotykane wśród przedstawicieli piastowskiego rodu. Zatem skąd nagle w tej dynastii pojawia się tak egzotyczne imię, jeżeli wiadomo, że było regułą nadawanie „imion rodowych”, charakterystycznych dla danej dynastii. Przykładem wśród Piastów niech będzie imię Bolesław czy Kazimierz. W przypadku żeńskiej linii są to np. Anna i Jadwiga. Kiedy się spojrzy na węgierską dynastię Arpadów, są to Stefan, Bela i Władysław. Otóż przyczyny takiej wyjątkowej sytuacji należy się dopatrywać we wpływie babki Fenenny, na jej ojca Ziemomysła. Matka Ziemomysła, Konstancja, zanim wyszła za mąż za księcia Kazimierza I kujawskiego, przebywała w klasztorze w Trzebnicy, a nabytą tam wiedzę przekazała swoim synom, Leszkowi Czarnemu i Ziemomysłowi, kształtując w ten sposób ich duchowość, a tym samym postrzeganie świata. Właśnie w tym upatruje się proweniencji takiego imienia.

 

Przechodząc do już samej osoby Piastówny, historycy czas jej narodzin umieszczają w latach 1268 – 1277, a moment śmierci na koniec 1295r. Od razu nasuwa się pytanie, dlaczego istnieje rozbieżność aż 9 lat w przypadku narodzin księżniczki. W roku 1268 Ziemomysł poślubił Salomeę, córkę Sambora II, co zostało ustalone na podstawie dokumentów wystawionych przez Ziemomysła. W ten sposób nie można wyznaczyć daty narodzin wcześniej, ponieważ jako nieślubna córka, a co za tym idzie, nieuznawana, nie mogła zawrzeć związku małżeńskiego, który przypieczętowywał układ polityczny. Natomiast rok 1277 został wydedukowany na podstawie momentu zamążpójścia Fenenny, które wyznaczono na rok 1290. Kobieta wiek sprawny w średniowieczu osiągała po ukończeniu 12 lat, co oznaczało to, że mogła wtedy zostać wydana za mąż. Wprawdzie między 1277 a 1290r. mija 13 lat, jednak kiedy weźmie się pod uwagę, że córkę urodziła w 1292r., w wieku 15 lat (rzadko zdarzało się, aby macierzyństwo było możliwe wcześniej), to rok 1277 znajduje swoje uzasadnienie. Jak już wcześniej wspomniałam, ojcem Fenenny był Ziemomysł, książę inowrocławski, a matką księżna Salomea, córka księcia tczewskiego Sambora II. Ziemomysł był synem Kazimierza I kujawskiego z drugiego małżeństwa z Konstancją, córką księcia śląskiego Henryka II Pobożnego. Z tego też małżeństwa na świat przyszedł drugi z braci, książę krakowski, Leszek Czarny. Po raz trzeci Kazimierz I ożenił się z Eufrozyną opolską, która urodziła przyszłego króla Polski Władysława Łokietka. Z tego wynika, że Fenenna była przyrodnią bratanicą Łokietka*.

 

Skoro już wiadomo, kim była Fenenna, to czas przybliżyć, postać jej męża Andrzeja III. Był nim wspomniany wcześniej ostatni król Węgier z dynastii Arpadów. Jego jedenastoletnie panowanie (1290-1301) naznaczone było walkami o utrzymanie się na tronie. Istotne było tu kilka czynników m.in. to, że nie był synem swojego poprzednika Władysława IV, a po zamordowaniu (10 lipca 1290r.) tego ostatniego w kraju upadł autorytet monarszy, tym samym wzrosło znaczenie możnowładztwa. Do tego trzeba jeszcze dodać, że o tron węgierski boje toczyli również Habsburgowie, Przemyślidzi i Andegawenowie. Aby lepiej zrozumieć, na jakiej podstawie Andrzej III miał prawo do tronu, na którym zasiadł, trzeba cofnąć się do wydarzeń mających miejsce ok. pół wieku wcześniej. Andrzej II, dziadek Andrzeja III, był żonaty trzy razy. Z pierwszego małżeństwa narodził się m.in. Bela IV, późniejszy król Węgier. Owocem drugiego małżeństwa była Jolanta, która została żoną Jakuba I Aragońskiego. Wreszcie z trzeciego małżeństwa z córką margrabiego d’Este, już po śmierci ojca w 1235r., urodził się Stefan zwany Pogrobowcem, na dworze margrabiego d’Este. Po jakimś czasie Stefan musiał opuścić siedzibę rodową matki i znalazł schronienie u męża swojej przyrodniej siostry, wspomnianego już, Jakuba I Aragońskiego. Wrócił jednak na Płw. Apeniński, gdzie przekonał bogatego Wenecjanina, że jest synem króla węgierskiego. Zaś ów Wenecjanin oddał mu swoją córkę Tomasinę Morosinię, za żonę, która urodziła ostatniego Arpada. Natomiast kim był Władysław IV, po którego morderstwie Andrzej III zasiadł na tronie? Następcą wspomnianego przeze mnie Beli IV został jego syn Stefan V, którego żoną została Elżbieta Kumańska. Ich synem był właśnie Władysław IV, zwany również Kumańczykiem. Coraz potężniejszej magnaterii solą w oku było spoufalanie się króla z pogańskimi Kumanami. Jednak, co ciekawe to nie z ręki magnatów zginął król, tylko swych niedawnych pogańskich przyjaciół. Wtedy możnowładcy na tron powołali Andrzeja III, sądząc, że ten będzie marionetką w ich rękach.

 

 

Czas, aby odpowiedzieć na pytanie, w jakich okolicznościach doszło do małżeństwa Piastówny z Arpadem. Po śmierci Władysława IV na Węgry przybył Andrzej III, który został przyjęty życzliwie przez Jerzego Baksa i palatyna Amadeja, stojącego na czele rodu Aba. Wobec silnej potrzeby znalezienia małżonki królowi, dzięki pierwszemu z magnatów, wzrok został skierowany w stronę Polski, gdzie po bezdzietnej śmierci w 1288r. księcia krakowskiego Leszka Czarnego trwała wojna domowa. Poselstwo, w którym wzięli udział podkanclerzy króla Teodor i prawdopodobnie Jerzy Baska, udało się do Władysława Łokietka, który panując w ziemi sandomierskiej, bezpośrednio graniczył z Węgrami. Wyprawa zakończyła się sukcesem, bowiem już 24 listopada 1290r. Fenenna występuję jako królowa węgierska. Dużą odegrał jeszcze jeden czynnik. Po śmierci Władysława IV pojawił się samozwaniec Andrzej podający się za brata zamordowanego króla. Andrzej został wyparty z Węgier i udał się na dwór ówczesnego księcia krakowskiego Przemysła II, który udzielił mu schronienia. Na dwór Łokietka przybył Jerzy Baska, z polecenia Andrzeja III, żądając udzielenia pomocy przeciw uzurpatorowi. Polski książę wprawdzie pomocy nie udzielił, ale też nie sprzeciwiał się działaniom wysłanników węgierskiego monarchy, którzy zabili rzekomego brata Władysława IV. Łokietek, za swą neutralność wobec rozgrywek tocząc się wokół węgierskiego tronu, otrzymał pomoc zbrojną przeciw Wacławowi II, który również walczył o tron w Krakowie. Jak widać, i jak to zazwyczaj w średniowieczu bywało, małżeństwo Fenenny z Andrzejem III było przypieczętowaniem układu politycznego o wzajemnej pomocy. Książę Władysław otrzymał taką pomoc w 1291r., 1297r., a potem, już po śmierci Andrzeja III (14 stycznia 1301r.) w 1304r**. Dlatego też, powtarzając za R. Grzesikiem, nie powinno być zaskoczeniem, że kiedy w 1320r. koronował się na króla Polska, swoją córkę Elżbietę wydał za węgierskiego króla Karola Roberta, który reprezentował nową dynastię władającą Koroną Św. Stefana, czyli Andegawenów. Zaniedbaniem byłoby nie wspomnieć o losach córki piastowsko-arpadzkiej pary, czyli Elżbiecie. Andrzej III w 1291r. uregulował stosunki z Habsburgami, zawierając pod koniec sierpnia pokój. Porozumienie zostało jeszcze wzmocnione małżeństwem w 1296r. Andrzeja III z Agnieszką, córką Albrechta Habsburga (Fenenna zmarła rok wcześniej), który w tym czasie utrzymywał bardzo dobre stosunki z Czechami. Mimo związania się w ten sposób z konkurentem Łokietka do krakowskiego tronu, którym był Wacław II, pomoc ze strony węgierskiej nie przestała być wysyłana. Chodzi o wyprawę z 1297r., która uderzyła na Śląsk, gdzie panował Henryk głogowski również będący oponentem księcia Władysława do tronu. Jak zaznacza J. Dąbrowski, Andrzej III udzielił militarnego wsparcia Piastowi, tylko dlatego, że Henryk głogowski nie był wówczas związany w żaden sposób z Wacławem II. Dobre relacje węgiersko-czeskie zostały przypieczętowane zaręczynami Elżbiety z synem czeskiego króla Wacławem III w 1298r. Do ślubu jednak nie doszło, a księżniczka została umieszczona w zakonie sióstr dominikanek w Töss.

 

Fenenna królową Węgier była w latach 1290 – 1295 i, poza małżeństwem gwarantującym wzajemną pomoc polsko-węgierską, nie odegrała znaczącej roli politycznej na węgierskim dworze. Znane są, wydane przez nią trzy dokumenty. W tych z roku 1290 nadaje królewskiemu podkanclerzemu Teodorowi przywileje w podzięce za trud, jaki włożył, starając się doprowadzić do jej małżeństwa z Andrzejem. Trzeci natomiast z 1291r., w którym nadaje posiadłości ziemskie arcybiskupowi ostrzyhomskiemu w zamian za usługi wyświadczone jej i jej małżonkowi.

 

 

Fenenna do uwierzytelniania dokumentów posługiwała się swoją pieczęcią, która odpowiadała jej królewskiej godności, czyli majestatycznej, dwustronnej. Na awersie przedstawiona została królowa, siedząca na tronie, trzymająca jabłko i berło. W otoku pieczęci znajduje się informacja, że należy ona do Fenenny królowej Węgier. Na rewersie natomiast widnieje podwójny krzyż węgierski, a napis w otoku głosi, że królowa Węgier jest córką Ziemomysła. W związku z takim podwójnym określeniem Fenenny sądzono, że miała ona dwie pieczęcie. Jedną miała się posługiwać przed wyjazdem na Węgry, a drugą już jako węgierska królowa. Wątpliwości rozwiał M. Hlebionek, który zwrócił uwagę, że podawanie filiacji*** w otoku rewersów pieczęci monetowych (dwustronnej) było regułą na Węgrzech sięgającą początków XIII wieku.

 

Podsumowując, Fenenna kujawska odegrała ważną rolę w polityce Władysława Łokietka. Dzięki polsko-węgierskiemu mariażowi przyszły król Polski mógł liczyć na pomoc południowego sąsiada, a tym samym zaistnieć na arenie międzynarodowej i pokazać się jako znaczący gracz tej części Europy. Niewątpliwie też, ułatwiło to Łokietkowi późniejsze zacieśnienie relacji z królem Węgier, czego skutkiem był mariaż piastowsko-andegaweński. Nie można powiedzieć, że postać kujawskiej księżniczki została zapomniana. Fenenna była istotną częścią polityki Władysława Łokietka, która zakończyła się zjednoczeniem kraju i królewską koronacją w 1320r.

 

 

Kamila D. Szymczak

 

 

* Pierwsze małżeństwo Kazimierza I z Jadwigą, córką prawdopodobnie księcia wielkopolskiego Władysława Odonica, było bezdzietne.

** J. Dąbrowski twierdzi, że wprawdzie były to oddziały węgierskie, ale wysłane przez któregoś z magnatów z Górnych Węgier, z którym łączyły Łokietka wcześniejsze stosunki.

*** Wzajemny stosunek pokrewieństwa dwóch osób.

 

Bibliografia:

 

Opracowania:

  1. Balzer O., Genealogia Piastów, wyd. II, Kraków 2005

  2. Dąbrowski J., Z czasów Łokietka. Studya nad stosunkami polsko-węgierskimi w XIV w. Część I, „Rozprawy Akademii Umiejętności” Wydział Historyczno-Filozoficzny, 1916, t.59

  3. Felczak W., Historia Węgier, Wrocław 1986.

  4. Grzesik R., Obraz stosunków polsko-węgierskich w czasach piastowskich w rocznikach polskich, „Studia Źródłoznawcze”, t. 49, Warszawa 2013.

  5. Hlebionek M., Pieczęcie Piastów kujawskich, Inowrocław 2011.

  6. Jasiński K., Rodowód Piastów małopolskich i kujawskich. Poznań – Wrocław, 2001.

  7. Kosztolnyik Z.J., Hungary in the thirteenth century, New York 1996.

  8. Magyar Életrajzi Lexikon 1000–1990 pod red. Á. Kenyeres (http://mek.oszk.hu/00300/00355/html/index.html – dostęp 14.02.2020r.)

  9. Nikodem J., Andrzej III, [w:] Słownik władców Europy średniowiecznej, pod red. J. Dobosza i M. Serwańskiego, Poznań 2002.

  10. Śliwińskie Błażej, Leszek. Książę inowrocławski (1274/1275 – po 27 kwietnia 1339), Kraków 2010.

Materiał ilustracyjny:

 

  1. Tablica genealogiczna związków kujawsko-węgierskich na podstawie Jasiński K., Rodowód Piastów małopolskich i kujawskich, Poznań – Wrocław 200.

  2. Awers i rewers pieczęci królowej Fenenny – M. Hlebionek, Pieczęcie Piastów kujawskich, Inowrocław 2011, s. 30.

Podobne artykuły: