W tym rozdziale przybliżymy też sylwetkę dość wyrazistej postaci z Kujaw, pierwszego polskiego prezydenta Inowrocławia Józefa Krzymińskiego, który miał w swoim życiu epizod w Reichstagu. Krzymiński to jednak też postać tragiczna, po wybuchu II wojny światowej stał na czele polskiej straży obywatelskiej, po tym jak wycofały się wojska polskie z Inowrocławia. Trafił po tym do kilku obozów koncentracyjnych, w jednym z nich zmarł.
X Reichstag 1898-1903
Wybory z 1898 roku podtrzymały trend umacniania się Socjalistycznej Partii Niemiec, która uzyskała tym razem 27,2% poparcia, choć największy udział w mandatach miała z uwagi na ordynację Niemiecka Partia Centrum – z drugim wynikiem jeżeli chodzi o poparcie. Centrum uzyskało 102 mandaty, socjaliści 56, tyle samo co Niemiecka Partia Konserwatywna. Drugi wynik w mandatach był dla socjalistów ogromnym sukcesem.
Przez pierwsze miesiące do października 1900 roku kanclerzem był nadal Chlodwig zu Hohenlohe-Schillingsfürst, który specjalnie nie był charyzmatyczny w Reichstagu. Zastąpił go Bernhard von Bülow, który rządził następnie prawie przez dekadę. Z punktu widzenia Polski został zapamiętany jako polonofob, bowiem w 1887 roku zasłynął z wypowiedzi, iż po kolejnym konflikcie zbrojnym należy wypędzić Polaków z terenów jakie Niemcy zajęli w XVIII wieku. Polityka Bülowa była nastawiona na budowanie imperializmu, dążył do rozbudowy floty, jednocześnie doprowadziła ona z powodu zbyt daleko idących ingerencji w Chinach do wybuchu powstania przeciwko cudzoziemcom, w tym Niemcom.
Wyniki w rejencji bydgoskiej
Polacy utrzymali trzy mandaty, dzięki poparciu na poziomie 50,8% w skali całej rejencji. Drugą siłą w okręgu była Niemiecka Partia Konserwatywna z 15,3% poparciem i jednym mandatem, przed Wolną Partią Konserwatywną z 14,7%, która z uwagi na ordynację jednomandatową nie zdobyła żadnego mandatu. Ten przypadł natomiast Liberalnej Partii Ludowej z 6,8% poparciem w skali okręgu.
Okręg chodzieński - Albert Ernst – liberalny ludowiec;
Okręg żnińsko-szubiński-wyrzyski – Leon Czarliński – Polak;
Okręg bydgoski – Christop von Tiedermann – konserwatysta;
Okręg inowrocławki – Józef Krzymiński – Polak;
Okręg gnieżnieńsko-wągrowiecki – Roman Komierowski - Polak
Albert Ersnt – urodził się w 1847 roku pod Sławnem. Zajmował się szeroko pojętą edukacją, działał w niemieckim stowarzyszeniu nauczycielskim oraz organizacją zajmującą się rozwijaniem oświaty. Nie znajdujemy specjalnych informacji o jego związkach z Bydgoszczą, w Reichstagu zasiadał tylko przez jedną kadencję w latach 1898-1903.
Christop von Tiedermann - wywodził się z Szlezwiku nie był zatem związany z ziemiami prowincji poznańskiej. W 1878 roku kanclerz Bismarck postawił go na czele Kancelarii Rzeszy, a trzy lata później skierowano go na zawładnięte polskie ziemie, gdzie zajmował się polityką germanizacyjna – zajmował się tym do 1898 roku. W Reichstagu zasiadał przez półtorej kadencji w latach 1898-1907.
Józef Krzymiński – to jedna z najbardziej tragicznych postaci w dziejach polskiego parlamentaryzmu w okresie zaborów. Urodził się 1858 roku w Kalejach pod Śremem. Studiował medycynę m.in. w Berlinie. Po chwilowej praktyce w Berlinie przeniósł się w 1885 roku do Inowrocławia i to z dziejami tego miasta jest głównie związana ta postać. Na Kujawach Krzymiński wspierał polskie Towarzystwo Gimnastyczne ,,Sokół”, działał też w polskim Banku Ludowym w Inowrocławiu, był też inowrocławskim radnym. Zasłynął w 1904 roku wyraźnym protestem, gdy Niemcy dążyli do zmiany nazwy miasta Inowrocławia na Hohensalzę. Angażował się wydawnictwo polskie ,,Dziennika Kujawskiego”. Mandat posła do Reichstagu objął po raz pierwszy 1894 roku po rezygnacji Józefa Kościelskiego, funkcję tę pełnił do 1907 roku. Zrezygnował z kandydowania na kolejną kadencję z powodu sporów politycznych.
2 stycznia 1919 roku, kilka dni po wybuchu Powstania Wielkopolskiego stał na czele polskiej delegacji, która domagała się opuszczenia Inowrocławia przez siły niemieckie. Niemcy się na to nie zgodzili, a kilka dni później powstańcy dowodzeni przez kpt. Pawła Cymsa zmusili niemiecki garnizon do poddania się. W kwietniu 1919 roku został wybrany pierwszym polskim prezydentem Inowrocławia. Po przejściu na emeryturę praktykował jako lekarz.
Jego historia ma tragiczny finał – we wrześniu 1939 roku stanął na czele obywatelskiej straży w Inowrocławiu. Kilka miesięcy po zajęciu Inowrocławia przez Niemców, w marcu 1940 roku został aresztowany i trafił najpierw do obozu w Szczeglinie, a potem na Błoniach pod Inowrocławiem, gdzie w październiku zmarł.
W 1898 roku odbyły się wybory do pruskiego Landstagu, w prowincji poznańskiej (składającej się z rejencji bydgoskiej i poznańskiej) Polacy zdobyli 10 mandatów na 29, był to najgorszy wynik od 1855 roku.
Od 1899 roku do 1910 w Izbie Panów zasiadał jako przedstawiciel Bydgoszczy burmistrz miasta Alfred Knobloch. Jako polityk znany był z propagowania polityki germanizacyjnej, w tym zwalczania języka polskiego. Wspierał poglądy, aby niemieccy nauczyciele otrzymywali dodatki za udział w germanizowaniu Polaków. Burmistrzem Bydgoszczy został w lutym 1899 po śmierci Hugo Braesicke. Za jego prezydentury w 1902 roku powstała akademia rolnicza, która była próbą stworzenia pierwszego uniwersytetu w Bydgoszczy. Nie udało mu się jednak uzyskać wsparcia rządu pruskiego dla tej idei. Po 1911 roku wyjechał z Bydgoszczy do Berlina.
XI Reichstag (1903-1907)
Po wyborach Socjalistyczna Partia Niemiec (SPD), która obecnie rządzi w Niemczech (stan na 2023 rok) wzmocniła swoje poparcie do 31,7% uzyskując rekordową liczbę 81 mandatów. Ordynacja faworyzowała jednak mającą blisko 20% poparcia Niemiecką Partię Centrum, która uzyskała 100 mandatów. Różnica nie była już jednak tak duża jak w poprzednich kadencjach. Za bastion socjalistów uchodziła Saksonia, gdzie na 23 mandatów zdobyli oni 22. Socjaliści występowali przeciwko mocarstwowej polityce rządu, z inicjatywy socjalistów od 1906 roku posłowie do Reichstagu zaczęli otrzymywać uposażenia poselskie.
Kluczowym zdarzeniem tej kadencji był wybuch powstania w niemieckich koloniach w Afryce Zachodniej. Przeciwko Niemcom wystąpiły plemienia Herero oraz Nama. Kolonie nie były same się bronić dlatego Niemcy wysłali posiłki, które krwawo stłumiły powstanie. Wielka Brytania działania Niemców nazwała ludobójstwem. Szacuje się, że zginął mogło od 24 tys. do nawet 100 tys. rdzennych mieszkańców Afryki. Pacyfikację krytykowała też niemiecka opinia publiczna, w polskich gazetach z tamtego okresu znajdują się głosy krytyczne, powstrzymania eksterminacji domagał się też cesarz niemiecki Wilhelm II. Sprawiło to, że machina zwolniła, ale rdzenni afrykańczycy trafiali do obozów pracy.
Opublikowany w 1985 roku przez komisję ONZ Raport Whitakera wskazał eksterminację plemion Herero i Nama za pierwwsze ludobójstwo w XX wieku. W 2004 roku rząd Republiki Federalnej Niemiec wziął odpowiedzialność za tamte zbrodnie, a w 2021 roku Niemcy zdecydowały się przekazać rządowi Namibii miliard euro odszkodowania.
W sierpniu 1906 roku niemiecki rząd zwrócił się do Reichstagu o dodatkowy budżet na interwencję zbrojną w Afryce, przy sprzeciwie socjalistów i centrum nieznacznie ten wniosek odrzucono, dlatego kanclerz Bülow rozwiązał XI Reichstag przed końcem kadencji
Wyniki w rejencji bydgoskiej
Polacy uzyskali 51,3% poparcia w skali okręgu, co dało im ponownie jak w poprzednich kadencjach 3 mandaty. Drugi wynik uzyskała Niemiecka Partia Konserwatywna 30%, a trzeci Wolni Konserwatyści z 10,6% poparciem – obie te formacje zdobyły po jednym mandacie.
Okręg chodzieński - Max Zindler– konserwatysta;
Okręg żnińsko-szubiński-wyrzyski – ks. Józef Kurzawski – Polak;
Okręg bydgoski – Georg Schulz – wolny konserwatysta;
Okręg inowrocławki – Wojciech Trąmbczyński – Polak;
Okręg gnieżnieńsko-wągrowiecki – Leon Grabski - Polak
Max Zindler – urodził się w Łobżenicy, gdzie posiadał majątek ziemski. Od 1890 roku zasiadał w pruskim Landstagu, a w Reichstagu od 1903 roku. Zmarł 1908 roku, po rozpoczęciu XIII kadencji Reichstagu. Mandat po nim przejął Emil Ritter.
Georg Schutz – urodził się w 1860 roku w Karolewie, studiował prawo w Tybindze i w Berlinie. Od 1900 roku pracował jako sędzia w sądzie rejonowym w Bydgoszczy. W czasie wojny pracował jako urzędnik w Generalnym Gubernatorstwie Warszawskim. Po wojnie został dyrektorem Sądu Okręgowego we Wrocławiu. Zmarł w 1945 roku.
Sylwetki ks. Kurzawskiego, Leona Grabskiego i Wojciecha Trąmbczyńskiego szerzej przedstawiamy w rozdziale o Sejmie Ustawodawczym.
W 1903 roku odbyły się wybory do pruskiego Landstagu, w prowincji poznańskiej Polacy zdobyli 10 mandatów na 29, natomiast podczas wyborów w 1908 9 mandatów.
Za dwa tygodnie zapraszamy na ostatni odcinek poświęcony bydgoskiemu parlamentaryzmowi w Reichstagu, będą to dwie ostatnie kadencje z udziałem polskich przedstawicieli, w trakcie XIII, wydłużonej z powodu wojny kadencji, dojdzie do odrodzenia się Polski i odłączenia ziem, które w Reichstagu reprezentowali Polacy. W planach mam jeszcze opracowanie poświęconej narracji politycznej jaką w XIX i XX wieku reprezentował Klub Polski w Reichstagu, którego bardzo ważną postacią był zmarły przed końcem XIX wieku, bydgoszczanin z wyboru Teofil Magdziński.
Więcej z cyklu Bydgoski Parlamentaryzm:
Koniec polityczny antypolskiego kanclerza Bismarcka. Bydgoski parlamentaryzm w latach 1890-1898
Bydgoski parlamentaryzm w okresie przełomowych lat 80.
Bydgoski parlamentaryzm w dekadzie Gierka
Bydgoski parlamentaryzm po śmierci Bieruta
Bydgoski parlamentaryzm tuż po II wojnie światowej (lata 1947-1956)
Dzieje bydgoskiego parlamentaryzmu - II Rzeczpospolita
Teofil Magdziński jako przykład ,,cnoty w służbie narodu” - wspomnienie wybitnego parlamentarzysty