Jest to ostatni rozdział – z punktu widzenia Portalu Kujawskiego ważny moment, bowiem w ten oto sposób kończymy opisywać okres rozpoczynający się od 1871, gdy pierwszy przedstawiciele polscy z rejencji bydgoskiej dostali się do Reichstagu: Leon Skórzewski, Hipolit Turno oraz Konstanty Dziembowski, przez okres aktywności wybitnego bydgoszczanina Teofila Magdzińskiego, kończąc na szczególnym okresie dla powrotu Polski na mapy Europy. Wcześniej na naszych łamach ukazywały się publikacje poświęcone okresowi od 1918 roku, gdy powołano oddolnie Polski Sejm Dzielnicowy w Poznaniu, przez Sejm Ustawodawczy i cały okres II Rzeczypospolitej. Dalej publikowaliśmy okres od 1947 roku do czasów współczesnych, gdy wybieramy także posłów do Parlamentu Europejskiego. Kończymy zatem dzisiaj opracowanie sporego okresu od 1871 roku do 2019 roku. W planach mamy jeszcze podsumowanie koncepcji politycznej Klubu Polskiego w Reichstagu oraz stworzenie indeksu nazwisk wszystkich opisywanych przez nas parlamentarzystów. Chcąc zapoznać się z poprzednimi publikacjami, pod niniejszym tekstem znajduje się zestawienie linków.
W ramach ostatniej przedmowy wspomnieć warto też o ciekawej postaci ostatniego nadburmistrza Paula Mitziaffa, o którym będzie na końcu rozdziału. Przekazujący 19 stycznia 1920 roku władzę Hugo Wolf formalnie był jego zastępcą.
XII Reichstag (1907-1912)
Wybory te cechowała rekordowa frekwencja na poziomie 84,7%. Procentowo socjaldemokracja uzyskała niższe poparcie niż 1903 roku – 28,9%, co było najwyższym wynikiem ze wszystkich partii, ale dawało znacznie mniej mandatów – 43. Wzmocniła się dzięki tej ordynacja Niemiecka Partia Centrum, która w skali kraju uzyskała tylko 19,4% poparcia ale dało to 105 mandatów. Więcej mandatów od socjalistów miała jeszcze Niemiecka Partia Konserwatywna 60, przy zaledwie 9,4% poparciu. Rekordowy wynik uzyskali też antysemici – 21 mandatów. Ważną siłą byli też Polacy, którzy zdobyli aż 20 mandatów, co wynikało z korzystnych dla Polaków wyników na Górnym Śląsku, gdzie do tej pory pomimo dużej przewagi ludności polskiej nie odnosili sukcesów.
Rok po wyborach niemiecką sceną polityczną wstrząsnęła afera nazwana The Daily Telegraph od tytułu brytyjskiej gazety. Podczas wizyty w Londynie cesarz Wilhelm II udzielił tej gazecie wywiadu, w którym stwierdził, że wielu Niemców jest wrogo nastawiona do Brytyjczyków, on jednak uważa się za ich przyjaciela i przeciwnika budowania koalicji antybrytyjskiej na scenie miedzynarodowej. Ten wywiad wywołał oburzenie w Reichstagu, zarzucono cesarzowi złamanie konstytucji, co osłabiło jego pozycję. Cesarza bronił w Reichstagu kanclerz Barnard von Bülow, którego pozycja straciła zna tym. W rezultacie w lipcu 1909 roku przestał on być kanclerzem.
Jego następcą został Theobald von Bethmann Hollweg, który tę funkcję pełnił do lipca 1917 roku. Były to trudne lata, bowiem doszło do wybuchu I wojny światowej. Szerzej o tym w kolejnym rozdziale.
Wyniki w rejencji bydgoskiej
Polacy uzyskali 48,4% głosów, co dało trzy mandaty poselskie. Drugie miejsce przypadło Niemieckiej Partii Konserwatywnej z 27% poparciem, przed Wolną Partią Konserwatywną z 18,6% poparciem.
Okręg chodzieński - Max Zindler / Emil Ritter – konserwatysta;
Okręg żnińsko-szubiński-wyrzyski – Leon Czarliński – Polak;
Okręg bydgoski – Georg Schutz – wolny konserwatysta;
Okręg inowrocławki – Zygmunt Dziembowski-Pomian – Polak;
Okręg gnieżnieńsko-wągrowiecki – Leon Grabski - Polak
Zygmunt Dziembowski-Pomian – urodził się w Czerniejewie pod Gnieznem, w 1880 roku w niemieckiej Getynce obronił doktorat z prawa. Od 1889 roku był radnym Poznania. Do Reichstagu pierwszy raz został wybrany w 1903 roku z okręgu wrzesińskiego w rejencji poznańskiej. W 1907 roku kandydował już z rejencji bydgoskiej. Zmarł 20 listopada 1918 roku w Poznaniu, kilka dni po ogłoszeniu przez Polskę niepodległości.
Emil Ritter – urodził się w Kołbaskowie, nabył w 1884 roku majątek w Stieglitz. W Reichstagu zasiadał od 1908 roku, zmarł w trakcie XIII kadencji w 1914 roku.
XIII Reichstag (1912-1919)
Wybory odbyły się 12 stycznia 1912 roku, były to ostatnie wybory przed wybuchem I Wojny Światowej i ostatnie w Cesarstwie Niemieckim przed upadkiem monarchii. Wybory wygrała Socjalistyczna Partia Niemiec SPD (wspomnieć należy, że ta partia istnieje do dzisiaj, w 2021 roku wygrała po zakończeniu ery Angeli Merkel wybory). SPD zostało założone 1863 roku, okres jej pierwszej dominacji rozpoczyna się w 1890 roku, po zakończeniu ery rządów jako kanclerza Otto von Bismarcka. W 1912 SPD uzyskując 34,8% odnosi historyczną dominację, bowiem tak wysokiej poparcia ta partia wcześniej nie notowała. SPD zdobywa dzięki temu w Reichstagu 110 mandatów, pierwszy raz zdobywając najwięcej mandatów. Drugą siłą jest katolicka Niemiecka Partia Centrum z 16,4% poparcia i 91 mandatami, przed Narodową Partią Liberalną.
W rejencji bydgoskiej Polacy uzyskują 46,9% poparcia co jest najgorszym wynikiem od 1867 roku. Drugą siłą jest Niemiecka Partia Konserwatywna z 22,3% poparcia przed Wolną Partią Konserwatywną. SPD uzyskuje w rejencji bydgoskiej niecałe 5% poparcia, co jest i tak historycznie najwyższym wynikiem. Jak widać na terenach zdominowanych przez Polaków SPD nie miało wysokiego poparcia. SPD prezentowało poglądy antymilitarne, pozostałe formacje były jednak wstanie przegłosować SPD dla pozyskania kredytów na dalsze działania wojenne.
Okręg chodzieński - Emil Ritter – konserwatysta;
Okręg żnińsko-szubiński-wyrzyski – ks. Józef Kurzawski – Polak;
Okręg bydgoski – Georg Schutz – wolny konserwatysta;
Okręg inowrocławki – Wojciech Trąmbczyński – Polak;
Okręg gnieżnieńsko-wągrowiecki – Leon Grabski - Polak
Wybuch I wojny światowej w 1914 roku sprawił, że kadencja została wydłużona do 1919 roku.
W 1913 roku miały miejsce wybory do pruskiego Landstagu, w których Polacy kandydowali już po raz ostatni, w prowincji poznańskiej zdobyli oni 9 na 29 mandatów.
Po zamachu na austriackiego księcia w Sarajewie kanclerz Hollweg naciskał na Austro-Węgry, aby te zastosowały wobec Serbii, na terenie której doszło do zamachu, twarde stanowisko, jednocześnie krytykował brytyjskie próby zachowania pokoju. W rezultacie można powiedzieć przyczynił się do wybuchu konfliktu zbrojnego, który toczył się przez kolejne lata, choć wszyscy liczyli, że potrwa maksymalnie kilka tygodni, choć można odnieść wrażenie, że liczył iż nie dojdzie do światowego konfliktu. Holweg liczył na to, że Wielka Brytania zachowa neutralność, z drugiej strony sam był zwolennikiem aneksji przez Niemcy Belgi i części terenów francuskich. To właśnie wkroczenie do Belgi sprowokowało Wielką Brytanię do tej wojny. Po wybuchu wojny znaczenie kanclerza znacznie zmalało na rzecz dowódców wojskowych. Hollweg w trakcie wojny liczył na mediacje prezydenta Stanów Zjednoczonych Woodrowa Wilsona, jednak z uwagi na zatopienie przez niemiecki okręt podwodny amerykańskiego statku w maju 1915 roku ostatecznie Amerykanie włączyli się do wojny po przeciwnej stronie.
Wojna zmieniła również nastawienie Niemiec wobec sprawy polskiej – jeszcze w 1914 roku kanclerz Hollweg mówił o potrzebie stworzenia po wojnie silnej Unii z Niemcami w roli głównej, w skład której wchodziłaby: Francja, Belgia, Holandia, Dania, Austro-Węgry i Polska, co oznaczać miało powrót Polski na mapę Europy, ale w roli politycznie podległej Berlinowi. W sierpniu 1916 Austro-Węgry i Niemcy jednoznacznie zapowiedzieli powstanie po wojnie Polski, nie można jednak traktować tych deklaracji w pełni szczerze, bowiem w ten sposób oba państwa chciały przekonać Polaków do udziału w wojnie. W 1917 roku w wyniku presji kręgów wojskowych Hollweg został odwołany z funkcji kanclerza.
Nowym kanclerzem został Georg Michaelis,, ale funkcję pełnił zaledwie cztery miesiące. 19 lipca 1917 roku Reichstag głosami SPD, katolickiego Centrum i liberalnej lewicy domagał się zawarcia pokoju, wyrzeczenia się Niemiec aneksji nowych terytoriów. Michaelis nie popierał tej rezolucji, co kosztowało go utratę funkcji. Nowym kanclerzem został związany z partią Centrum Georg von Hertling, który nie odgrywał żadnej istotnej roli, bowiem władzę sprawowały już kręgi wojskowe.
Po pierwszych sukcesach wojennych, już w 1917 roku sytuacja wyglądała znacznie gorzej, doszło do pierwszych buntów wśród żołnierzy, natomiast blokada gospodarcza Ententy uderzała w poziom życia. W listopadzie 1918 roku w Kiloni doszło do buntu, który rozpoczął rewolucję socjalistyczną w Cesarstwie Niemieckim. Marynarze opanowali Kilonie, przyłączyli się do nich również robotnicy. Rząd próbował ratować sytuację wysyłając przedstawicieli SPD do uspokojenia robotników, ale nie zostali oni ciepło przyjęci. Rewolucja zaczęła rozprzestrzeniać się na duże niemieckie miasta. Kanclerz pod presją społeczną przekazał władzę SPD, na forum Reichstagu proklamowano Republikę Niemiec, tym samym zakończyła się monarchia. Cesarz Wilhelm II abdykowy udał się do neutralnej Holandii, która udzieliła mu azylu. Nowy rząd władzę przejął 10 listopada 1918 roku, dzień później podpisano rozejm w Compeigne, który zawieszał działania wojenne. Tego samego dnia Polska ogłosiła niepodległość.
Wydarzenia listopadowe w Reichstagu odbywały się już bez polskich przedstawicieli – 25 października 1918 roku Wojciech Korfanty wygłosił symboliczne przemówienie w niemieckim parlamencie, w którym stwierdził, że polscy posłowie nie czują się obywatelami Niemiec bowiem mają swój kraj, dlatego nie będą więcej w pracach niemieckiego parlamentu uczestniczyć. 11 listopada w Poznaniu ujawniła się Polska Rada Ludowa. Nadal na ziemiach zachodniej Polski władze sprawowali jednak Niemcy, dlatego na początku grudnia odbył się w Poznaniu Polski Sejm Dzielnicowy (więcej o tym w kolejnym rozdziale). 27 grudnia 1918 roku w Poznaniu wybuchło Powstanie Wielkopolskie, które sprawiło, że Berlin stracił kontrolę nad Poznańskim,, co sankcjonował podpisany w lutym rozejm w Trewirze, który kontynuował zawieszenie broni z listopada 1918 roku, jednocześnie przyznając Polsce kontrolę nad większością terenów zajętych podczas powstania. Ostateczny kształt granicy polsko-niemieckiej, w tym powrót Bydgoszczy do Polski ustanowił Traktat Wersalski z 28 czerwca 1919 roku.
Cesarz Wilhelm II chciał uczynić z Niemiec mocarstwo militarne, wraz z porażką w I wojnie światowej stracił tron. Ucieczkę z kraju po abdykacji wielu Niemców uznało za akt zdrady, dlatego domagano się jego ekstradycji. Postawienie go przed sądem było zgodne z zapisami Traktatu Wersalskiego, w artykule 227 zapisano: Mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone stawiają w stan publicznego oskarżenia Wilhelma II Hohenzolerna, byłego cesarza Niemiec, o najwyższą obrazę moralności międzynarodowej i świętej powagi traktatów. Zostanie ustanowiony specjalny Trybunał dla osądzenia oskarżonego, który będzie miał zapewnione istotne gwarancje prawa obrony. Trybunał będzie się składał z 5 sędziów, mianowanych przez każde z 5 następujących Mocarstw, a mianowicie: Stany Zjednoczone Ameryki, Wielka Brytania, Francja, Włochy i Japonia. Trybunał wyda wyrok, kierując się względami na najwyższe zasady polityki międzynarodowej, z troską, aby zapewnić poszanowanie uroczystych umów, oraz międzynarodowych zobowiązań, zarówno jak międzynarodowej moralności; oznaczy karę, którą uzna, że powinna być zastosowana.
Holandia będąca stroną traktatu, nigdy jednak nie zgodziła się na jego ekstradycję. Do końca życia w 1941 roku pozostał w Doom w Holandii. Po wybuchu II wojny światowej i wkroczenie niemieckich wojsk do Holandii cesarz liczył, że Adolf Hitler doprowadzi do restauracji monarchii.
Ostatni nadburmistrz przed Traktatem Wersalskim
W Izbie Panów w latach 1910-1918 zasiadał jako przedstawiciel Bydgoszczy Paul Mitziaff, który urodził się 1870 roku, po studiach prawniczych w Monachium, w Lipsku i w Berlinie zaczął pracę jako urzędnik miejski w Gdańsku. Po 13 latach pracy urzędnika w 1910 roku został nadburmistrzem Bydgoszczy, zapewne nie przeczuwał wówczas, że jeszcze przed końcem tej 12-letniej kadencji Bydgoszcz stanie się polskim miastem. Podczas jego urzędowania przypadł okres I wojny światowej, pomimo wojny udało się zbudować gmach dzisiejszego ,,Mechanika” przy Rondzie Grunwaldzkim, czy dzisiejsze II Liceum Ogólnokształcące. Zbudowano w tym okresie też nowy fragment Kanału Bydgoskiego ze śluzami Okole i Czyżkówko. Przygotowywał też włączenie okolicznych miejscowości do Bydgoszczy, ale nie udało mu się tego wdrożyć, dopiero w 1920 roku za urzędowania już polskiego komisarycznego prezydenta Jana Maciaszka tego dokonano.
W maju 1919 roku został wybrany a kierownika Niemiecko-Pruskiego Związku Miast w Berlinie, dlatego zrezygnował z obowiązków burmistrza 1 września, czyli już po tym, gdy popisany został Traktat Wersalski, z którego wynikało, że Bydgoszcz wróci do Polski. Uroczyście pożegnano go w Bydgoszczy 23 września.
Obowiązki burmistrza przejął jego zastępca Hugo Wolf, który wpisał się w historię Bydgoszczy jako ten, który 19 stycznia 1920 roku przekazał polskiemu komisarycznemu prezydentowi Janowi Maciaszkowi klucze do miasta. Niemiecka Rada Robotniczo-Żołnierska apelowała, aby na to uroczyste przekazanie władzy Polakom przyjechał Paul Mitzlaff, ten brak przyjazdu tłumaczył innymi obowiązkami.
Więcej z cyklu Bydgoski Parlamentaryzm:
Bydgoski parlamentaryzm na przełomie XIX i XX wieku
Koniec polityczny antypolskiego kanclerza Bismarcka. Bydgoski parlamentaryzm w latach 1890-1898
Bydgoski parlamentaryzm w okresie przełomowych lat 80.
Bydgoski parlamentaryzm w dekadzie Gierka
Bydgoski parlamentaryzm po śmierci Bieruta
Bydgoski parlamentaryzm tuż po II wojnie światowej (lata 1947-1956)
Dzieje bydgoskiego parlamentaryzmu - II Rzeczpospolita
Teofil Magdziński jako przykład ,,cnoty w służbie narodu” - wspomnienie wybitnego parlamentarzysty